Kocham polskie filmy: 5) REJS / 1970 / reż Marek Piwowski 🙂

czwartek, 27 listopada 2014

5) REJS / 1970 / reż Marek Piwowski 🙂

Jan Himilsbach, Zdzisław Maklakiewicz i Wanda Stanisławska-Lothe

MOJA OCENA: 6/10 (niezły)

Gatunek: Komedia

Mało jest filmów w polskiej kulturze, które byłyby tak żywo dyskutowane. Mimo że od powstania filmu Marka Piwowskiego minęło już kilkadziesiąt lat, polscy widzowie wciąż mówią o nim jak o filmie kultowym. „Rejs” wciąż bawi. Ale czy wciąż jest filmem aktualnym i otwartym na nowe interpretacje?

„Rejs” stał się filmem kultowym. To znaczy, że pewna grupa osób wzięła go sobie do serca, utożsamiając się z bohaterami, przenosząc do swojego życia wartości w nim przedstawione i używając języka, jakim mówili bohaterowie. Pojęcie „filmu kultowego” zostało wytworzone przez kulturę masową właśnie dlatego, że film, aby być nazywanym kultowym, musi trafić do sporej grupy odbiorców i na podstawie subiektywnych przesłanek stać się dla nich ważnym. W Polsce odbywa się nawet Festiwal Filmów Kultowych, którego twórcy dokładnie nie wiedzą, czym taki film ma być. Jest to pojęcie płynne. Wiadomo tylko, że film kultowy stanowi ważne odniesienie dla sporej grupy osób (np. jakiegoś pokolenia). Nie musi być wybitnym dziełem sztuki. Musi natomiast budzić żywe emocje. Film kultowy to taki, który prowadzi życie poza kinem, będąc obecnym w życiu widzów. Taki, który staje się spoiwem łączącym pewną grupę ludzi, będący symbolem ich identyfikacji.

W warstwie fabularnej „Rejs” – jak sama nazwa wskazuje – opowiada historię podróży grupy pasażerów pewnym statkiem. Zaczyna się momentem wsiadania na pokład. Już tutaj mamy przekrój psychologiczny typów ludzkich. Załoga obserwuje, pasażerowie powoli wsiadają. Jeden z nich wręcza łapówkę w zamian za bilet. Inny zostaje przypadkowo wzięty za „pracownika kulturalno-oświatowego”.

Pasażerowie statku toczą między sobą spory. Tymczasem wspomniany „kaowiec” podporządkowuje sobie sytuację, stając się nieformalnym liderem wszystkich obecnych. Postanawia przygotować występy dla kapitana. Dalsze dzieje pasażerów to walka chaosu z kosmosem. Zdolny, przypadkowy „kaowiec” wykorzystuje spory między nimi, starając się kontrolować sytuację, która jednak raz po raz wymyka się spod kontroli. Uczestnikami rejsu targają konflikty, spory. Zachowują się wobec siebie nielojalnie, donoszą jeden na drugiego. Tak chaos miesza się z kosmosem, infantylne zachowania pasażerów z działaniami „kaowca”, który chce wprowadzić jakiś ład.

Co w „Rejsie” kultowego? Co sprawiło, że przez długi czas widzowie mówili do siebie całymi zwrotami zaczerpniętymi z fabuły? Co sprawia, że wciąż o nim głośno, choć już mało kto wie, o co w filmie chodziło?

Nikt nie ma wątpliwości, czego metaforą był „Rejs” w czasie, kiedy powstawał. Film opowiada o chaosie, który zagarnia coraz to większe rejony statku, będącym symbolem państwa komunistycznego. Nieudolny przywódca, samowola zwykłych obywateli i walka z ideologicznym kłamstwem. Wszystko to w miłej i przystępnej formie.

Bo „Rejs” nie jest filmem głębokim. Już samo określenie go jako filmu kultowego zaprzecza temu, aby był głęboki. Filmy kultowe nie powstają po to, żeby je interpretować, ale po to, żeby żyć w naszej pamięci jako żywe obrazy budzące emocje.

Jego siła polega na tym, że stał się metaforą rzeczywistości, w której żyli wszyscy widzowie. Każdy mógł w nim znaleźć ulubionego bohatera. Lub takiego, z którym się utożsamia. Jest tu kapitan i fałszywy „kaowiec”, jest seksowna dziewczyna i filozof, jest śpiewak i poeta.

Czas, kiedy „Rejs” powstawał, to czas intensywnych podziałów w polskim społeczeństwie. Pamiętny 1968 rok, który przyniósł antysemicką nagonkę i wskazywanie na Żydów jako na obcych stał się też pretekstem do pokazania silnego antagonizmu inteligencji (w tym studentów) i robotników. Gomułce łatwo było rządzić społeczeństwem, które było skłócone. Pasażerowie „Rejsu” są jak elementy społecznej układanki, pieczołowicie tworzonej przez komunistycznych przywódców. Tracą swe indywidualne cechy, stając się symbolami typów ludzkich, obecnych w tamtej rzeczywistości.

Zarzucano filmowi kiepską konstrukcję fabuły, na co reżyser odpowiadał, że nie o fabułę tu chodzi. Zarzucano brak spójności pomiędzy poszczególnymi scenami i to, że film jest niedokończony, lecz i to nie było najważniejsze. Warstwa fabularna została tu celowo zaniedbana na rzecz ukazania pewnych sytuacji i typów ludzkich.

Nie ma co jednak ukrywać – nie jest to film głęboki, posiadający wiele poziomów interpretacji. Stanowi bardzo prostą, zrozumiałą przez „czcicieli” historię. Przypomina wręcz kabaret – poszczególne jego sceny są skeczami, nie mającymi zbyt wiele wspólnego z innym scenami. Komizm jest tu tylko środkiem do pokazania tego, co tragiczne. Komizm jest formą, w której przegląda się pełna sprzeczności, absurdów i idiotyzmów rzeczywistość PRL-u.

Ciągłość fabuły jest tu rzeczywiście mało ważna. Istotna staje się natomiast refleksja, związana z tematami społecznymi i politycznymi. Wszystko jest tu jednak fikcyjne, łącznie z celem, jak przyświeca pasażerom, czyli chwaleniem cudowności kapitana. Bohaterowie nie są żywymi postaciami, lecz tylko symbolami kultury, w jakiej przyszło im żyć.

SKALA: